Kotłowo, Kothlow. Cotlhowo, Kotów (?), wieś kościelna na północ od Miksztata, należało , w r. 1357 do arcybiskupów Gnieźnieńskich; w r. 1360 nadał ją w dożywocie Stefanowi Gromassy biskup wrocławski, Przecław.
Kościół kotłowski, pod wezwaniom Narodzenia N. M. Panny, według podania i jednozgodnych zapisków przy wizytach kościelnych, wystawił Piotr Dunin z granitu polnego w r. 1108.*) Ks. Staniszewski zapisał na okładce księgi kościelnej, w r. 1678, następującą notatę: ?Na podniebieniu starym był rok napisany 1108."
Roku 1457 król Kazimirz oddał ten kościół w patronat ks. ks. Kanoników regularnych, pod których zarządem pozostał aż do r. 1825
Plebanem w Kotłowie był przez lat dziesięć Benedykt z Poznania, żyjący około r. 1520, biograf Piotra Włosta. . Architektonikę romańską kościoła kotlowskiego opisał prof. M. Sokołowski.**)
Pod Kotłowem wykopywano różne popielnice, sprzączki, śpilki i topory kamienne.
W opasującym cmentarz murze odkryto dwa kamienie rzeźbione, z których jeden wyobraża twarz ludzką, a drugi jakiś potwór zwierzęcy. Na wmurowanym przy wrotach kościelnych kamieniu są ślady ostrzenia pałaszy.
Znajdujący się w zbiorach Towarzystwa Przyjaciół Nauk rękopis zawiera następujące podania ludowe, odnoszące się do Kotłowa:
W miejscu, gdzie obecnie stoji miasto Ostrzeszów, był niegdyś gościniec. Pewien książę, jadąc tędy, miał zamiar puścić się w dalszą podróż przez Kotłów, lecz gdy go ostrzeżono, że niebezpieczną jest ta droga, gdyż w Kotłowie znajduje się jaskinia zbójców, Którzy przez drogę przeciągnięte mieli powrozy, pociągające za dzwonek, gdy kto w przejeździe takowe poruszył, poczem zbójcy uderzali na podróżnego, ? Książę, za to ostrzeżenie, założył miasto Ostrzeszów.
Na grobli, za księżą łąką, straszyło dawniej. Pasząc bydło pewien chłopiec, swawolił z rówieśnikiem swojim; w tem z kupki siana czy też z kaliska wyskoczyło Niemczysko w czerni, porwało bicz jednego z chłopców, trzasnęło trzykrotnie z niego i potem znikło razem z biczem.
Dunin, książę litewskie, jak opiewa podanie, miał za pokutę wystawić 7 kościołów; on zaś wybudował 70; przez to jeszcze 7 wybudować musiał; między temi jest Kotłów, Wysocko i Chełmce, wszystkie trzy na pagórkach najwyż-szych w trójkącie.
Inne podanie niesie, że te trzy kościoły stawiali anio-łowie. Co do Kotlowskiego, miano go pierwotnie stawiać na Jeżowej Górze pod Biskupicami Zaborycznemi, ale w nocy aniołowie poznosili kamienie na górę, na której dziś stoji. Djabli tymczasem chcieli wystawić go gdzie indziej. Co djabli naznosili kamieni, to aniołowie im porozrzucali.
Djabli, nie mogąc poradzić z aniołami, wzięli kamień wielki, który miał aniołom służyć na fundament, unieśli go i ze złością rzucili na inną górę; na tym kamieniu pozostały znaki szponów djabelskich. Aniołowie mieli między Kotłowem, Wysockiem i Chełmcami wy ciągnione liny, po których posuwali sobie materyał budowlany i topory do ciosania kamieni.
Żaden gospodarz nie wozi mierzwy w Sobotę, jako w dzień Matce Bozkiej poświęcony; to bowiem chroni od gradobicia.
Pewna kobieta poradziła dwu synów bliźniąt, a sąsiada krowa uległa dwu wołków. Właściciele zeszedłszy się na chrzcinach, mówili tak do siebie: Tobie Pan Bóg dał dwu synów, mnie dwu wołków, skoro podrosną, każemy im oborać wieś, co nas uchroni od gradów, nawałnic i piorunów. Jako też bliźnięta z bliźniętami oborali wieś i podobno nigdy grady nie zniszczyły plonów na gruntach kotłowskich